Làng thêu tay Quất Động Thường Tín

Địa chỉ:Làng Quất Động, xã Quất Động, huyện Thường Tín, Hà Nội.

Lịch sử

Theo ghi chép ở đình Ngũ Xã, Quất Động và đền Tú Thị, Hà Nội, ông tổ nghề thêu Quất Động cũng như nghề thêu của ba miền bắc trung nam là tiến sĩ Lê Công Hành, tên thật là Bùi Công Hành, sống ở cuối đời Trần, đầu đời Lê (khoảng thế kỷ 14), tại làng Quất Động, huyện Thượng Phúc, phủ Thường Tín, trấn Sơn Nam nay thuộc Thường Tín, Hà Nội.

Vào thời Vua Lê Thái Tông (1423-1442), quan thượng thư Lê Công Hành (tên thật là Bùi Công Hành) được vua cử làm người dẫn đầu đoàn sứ sang Trung Quốc. Trong thời gian này, ông đã học được cách làm lọng và nghề thêu truyền thống của Trung Quốc. Khi về nước, ông đem kiến thức học được dạy cho dân làng Quất Động và một số làng khác. Bắt đầu từ đây, nghề thêu ở Quất Động trở nên phổ biến và phát triển hơn, trở thành nghề của cả vùng. Lê Công Hành đã được dân trong vùng lập đền thờ, tôn làm ông tổ nghề thêu.

Ở Quất Động từ bấy tới nay, nghề thêu bằng phương pháp thủ công vẫn là nghề trọng yếu, chỉ đứng sau nghề nông và cung cấp công ăn việc làm cho nhiều lao động địa phương. Thu nhập từ thêu thùa chiếm đến 50% tổng thu nhập bình quân toàn xã. Người Quất Động rất yêu nghề thêu, những lúc nghỉ ngơi hay nông nhàn đều ngồi thêu. Nhà nào cũng có khung thêu. Nhiều gia đình có tới dăm, bảy đời làm nghề này. Từ nhỏ, các bé gái đã được cha mẹ cho những chiếc khung thêu hình tròn xinh xắn, mấy cái đê, kim khâu, vải vụn và kéo con để tỷ mẩn học thêu. Lớn lên, nhiều người đã trở thành thợ thêu chuyên nghiệp, nghệ nhân tầm cỡ. Ngoài kinh doanh hộ gia đình, ở Quất Động cũng có hợp tác xã thêu, với nhiều xưởng thợ, xưởng to quy tụ chừng 200 tới 500 tay kim và xưởng nhỏ 15-30 tay kim. Ngoài nghề thêu, nhiều nhà còn kiêm khâu vá, đính hạt cườm, gắn sừng, ráp túi xách… trên sản phẩm thêu. Mọi nhà đều làm theo đơn đặt hàng với mẫu mã cho sẵn hoặc tự tác, cứ hai ngày một lần các đơn vị và du khách lại về mua và vận chuyển hàng đi các tỉnh. Ngoài sinh cơ ở xã, thợ Quất Động còn ra các tỉnh, thành lân cận trong đó có Hà Nội dựng nghiệp và từ thế kỷ 18, 19 đã từng lập nên nghề thêu ở kinh thành Thăng Long. Hiện nay vẫn có tới 200 giáo viên đi dạy thêu ở mọi nơi.

Tranh thêu tay Quất Động

Thêu tay ở Quất Động

Thêu có ở nhiều nơi, nhưng để đạt đến trình độ tinh xảo, điêu luyện như thế thì chỉ có ở Quất Động.

Để tạo nên một tác phẩm thêu hoàn chỉnh, các nghệ nhân phải tiến hành rất nhiều công đoạn như: vẽ mẫu, căng nền, sang kiểu, chọn chỉ mầu rồi mới tiến hàng thêu. Công đoạn vẽ mẫu thêu trên vải rất khó, vì vậy nghệ nhân thêu gần như phải đồng thời là họa sỹ. Về kỹ thuật thêu tay truyền thống thì bao gồm 9 kỹ thuật cơ bản: nối đầu, lướt vặn, đâm sô, bó bạt, thêu bỏ, thêu bạt, sa hạt đơn – sa hạt kép, khoắn vảy đơn – khoắn vảy kép và chăng chặn. Công phu nhất là thêu các đường lượn, đường viền, các khối hình, thêu nổi gân lá, đài hoa, mắt phượng…. sao cho các đường chỉ đan vào nhau mịn màng, chân chỉ của từng chiếc lá, đài hoa luôn đều đặn. Đường chỉ càng mịn màng, chân chỉ càng lẩn bao nhiêu, sản phẩm càng có giá trị nghệ thuật thẩm mỹ bấy nhiêu. Muốn vậy, từ khi còn bé, người thợ phải học cách cầm kim, xỏ chỉ sao cho đúng; đâm mũi kim sao cho nhỏ chân; kéo chỉ vừa độ căng; chân chỉ phải bằng và mềm mượt; mầu sắc khi phối phải thật hài hòa.

Các nghệ nhân ở thêu Quất Động

Để tạo nên một tác phẩm thêu hoàn chỉnh, các nghệ nhân phải tiến hành rất nhiều công đoạn như: vẽ mẫu, căng nền, sang kiểu, chọn chỉ mầu rồi mới tiến hàng thêu. Công đoạn vẽ mẫu thêu trên vải rất khó, vì vậy nghệ nhân thêu gần như phải đồng thời là họa sỹ. Về kỹ thuật thêu tay truyền thống thì bao gồm 9 kỹ thuật cơ bản: nối đầu, lướt vặn, đâm sô, bó bạt, thêu bỏ, thêu bạt, sa hạt đơn – sa hạt kép, khoắn vảy đơn – khoắn vảy kép và chăng chặn. Công phu nhất là thêu các đường lượn, đường viền, các khối hình, thêu nổi gân lá, đài hoa, mắt phượng…. sao cho các đường chỉ đan vào nhau mịn màng, chân chỉ của từng chiếc lá, đài hoa luôn đều đặn. Đường chỉ càng mịn màng, chân chỉ càng lẩn bao nhiêu, sản phẩm càng có giá trị nghệ thuật thẩm mỹ bấy nhiêu. Muốn vậy, từ khi còn bé, người thợ phải học cách cầm kim, xỏ chỉ sao cho đúng; đâm mũi kim sao cho nhỏ chân; kéo chỉ vừa độ căng; chân chỉ phải bằng và mềm mượt; mầu sắc khi phối phải thật hài hòa.

Tranh thêu chân dung ở làng nghề thêu tay Quất Động

Các nghệ nhân thêu làng Quất Động đã cho ra đời rất nhiều sản phẩm đa dạng, từ các nhóm hàng truyền thống như: câu đối, nghi môn, lọng, cờ, trướng, khăn trải bàn, các loại trang phục sân khấu cổ truyền… đến những bức tranh thêu phong cảnh, thêu chân dung sáng tạo như: nhà sàn Bác Hồ, chùa Một Cột, chân dung Lê Nin… Đối với các bức tranh chân dung, ngoài yếu tố kỹ thuật, các nghệ nhân còn phải có tâm hồn nghệ sỹ, có hiểu biết về nghệ thuật hội họa và nhiếp ảnh để diễn tả thần thái của người trong bức tranh. Hiện nay, nghề thêu tranh Quất Động còn có bước đột phá mới với kỹ thuật tranh thêu hai mặt. Tranh thêu hai mặt được thể hiện trên chất liệu voan mỏng, dùng chỉ thêu bằng tơ tằm. Với kỹ thuật thêu mới này, để giữ được chân chỉ, các nghệ nhân phải hết sức tỷ mỷ, công phu nên thời gian hoàn tất tranh lâu gấp ba lần tranh thêu thông thường. Nhìn vào bức tranh thêu hai mặt, người xem không thể nhận ra đâu là điểm bắt đầu và đâu là điểm kết thúc bởi những chân chỉ được các nghệ nhân giấu vào chính giữa. Cũng vì lẽ đó mà khi xem tranh thêu hai mặt, người xem sẽ có cảm giác thư thái, tâm hồn như dịu lại.

Tranh phong cảnh thêu bằng tay tại Quất Động

Hiện nay, làng nghề thêu tay Quất Động thu hút rất nhiều du khách, đặc biệt là khách nước ngoài đến tham quan và mua tranh. Bên cạnh đó, tranh thêu Quất Động cũng đã được xuất khẩu sang nhiều quốc gia trong khối liên minh châu Âu, Hồng Kông, Nhật Bản, Hàn Quốc, Mỹ…