Nhà bảo tồn 87 Mã Mây

Lịch sử nhà 87 phố Mã Mây

Ngôi nhà 87 Mã Mây được xây dựng vào đầu thế kỷ XIX theo kiểu kiến trúc truyền thống Việt Nam
với chức năng sử dụng để ở và bán hàng

Gia chủ nhà 87 Mã Mây trước năm 1945 ở đây và bán hàng gạo, sau năm 1945 đã bán lại cho một gia
đình người Hoa ở và bán thuốc Bắc.

Năm 1954, gia đình người Hoa di cư vào Nam, để lại ngôi nhà dưới sự quản lý của nhà nước. Năm
1954, Sở Nhà đất bố trí cho 5 gia đình đến sinh sống tại ngôi nhà này.

Ngôi nhà đã được cải tạo làm thí điểm năm 1999 với sự hợp tác giữa thành phố Hà nội (Việt nam)
và thành phố Toulouse (CH Pháp) trong dự án “Bảo tồn, tôn tạo phố cổ Hà nội”.

Hiện nay, thuộc sự quản lý của UBND thành phố Hà Nội là ngôi nhà mẫu của ngôi nhà truyền thống
trong khu Phố cổ Hà Nội được bảo tồn tốt.

Phố Mã Mây hiện nay nằm phía Bắc Hồ Hoàn Kiếm, trên địa bàn phường Hàng Buồm, quận Hoàn Kiếm, Hà
Nội. Trước kia thuộc địa dư phường Hà Khẩu, tổng Đông Thọ, huyện Thọ Xương, phủ Hoài Đức.

Lịch sử kiến trúc nhà ở truyền thống Phố cổ Hà Nội

Khu Phố cổ Hà Nội được hình thành và phát triển theo sự phát triển của kinh kỳ Thăng Long xưa và
Thủ đô Hà Nội ngày nay. Khu Phố cổ Hà Nội là một quần thể kiến trúc độc đáo mang đậm bản sắc dân
tộc Việt Nam nói chung và mang tính đặc trưng cho riêng Hà Nội.

Xen lẫn với các công trình tôn giáo, lịch sử, văn hóav.v. là các công trình kiến trúc nhà ở.
Những công trình kiến trúc nhà ở chủ yếu được xây dựng vào cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX dựa trên
cơ sở nền móng được hình thành từ những thế kỷ trước. Đó là những ngôi nhà có kiến trúc truyền
thống, nhà hình ống và có nhiều lớp nhà; giữa các lớp nhà có sân để lấy ánh sáng và không khí, đây
cũng là nơi bày cây cảnh, uống nước, ngắm trăng. Kết cấu chủ yếu chủ yếu của công trình là gỗ, mái
lợp ngói với hệ thống vì kèo gỗ và có nhiều hoạ tiết trang trí.

Nhìn vào những ngôi nhà ở này ta vẫn dễ dàng nhận thấy là những ngôi nhà ba hoặc năm gian đã có
biến đổi đi, được bố trí thành nhiều lớp cách nhau bằng một sân nhỏ phát triển chủ yếu theo nhu cầu
cụ thể cuộc sống một gia đình có người vợ là tiểu thương hay người chồng là thợ thủ công chuyên
nghiệp.

Do yêu cầu về việc buôn bán ở thành thị nên việc mở cửa hàng để bán hàng ở những nhà có mặt cửa
hàng rộng quay ra phố là một vấn đề quan trọng và tất yếu. Vì vậy, đại đa số các nhà chỉ có bề
ngang từ 2m đến 6m, tức là bằng bề rộng một gian trong ngôi nhà 3 hoặc 5 gian khi xưa, nhưng lại
được phát triển mạnh theo chiều sâu mà vẫn dùng kết cấu mái cũ của nhà dân gian nên không gian mái
sẽ lớn và để tận dụng người ta thường làm thêm những gác lửng leo lên bằng cách để lỗ sàn và gác
một cầu thang một vế với độ dốc 70° đến 75° làm bằng gỗ.

Gác lửng để chứa hàng dự trữ hay kê giường ngủ nên có độ cao không quá 2, 2m. Nếu cần phát triển
hơn nữa về diện tích để ở thì họ phát triển theo chiều cao nhà để thành những tầng nhà hẳn hoi, do
đó ta thấy có những nhà chiều ngang chỉ một vài mét nhưng làm cao đến 2, 3 tầng và có chiều sâu đến
vài chục mét. Chính vì vậy mà nó được gọi với cái tên là “nhà hình ống”. Kiểu kiến trúc đó nhằm đảm
bảo thông gió và lấy sáng tốt cho các buồng – phòng, lớp trong cùng tiếp xúc với sân bếp, khu vệ
sinh và chỗ ở của người giúp việc gia đình.

Quan hệ nội bộ các phòng đều là quan hệ xuyên phòng, lợi dụng khoảng không kê đồ sát một mặt
tường dọc làm lối đi.

Nhu cầu ở của người dân lúc đó còn đơn giản, họ chưa cần những khoảng không gian riêng tư như
ngày nay vì vậy việc xuyên suốt từ không gian phòng này tới phòng khác là đặc trưng nổi bật không
gian nhà ở trong khu 36 phố phường.

Để thích nghi với cuộc sống gia đình có vợ buôn bán hoặc chồng làm thợ thủ công, người ta vẩy
thêm một mái đua ra phố dùng làm cửa hàng buôn bán.

Có thể thấy ở đây không gian sản xuất, kinh doanh ngành nghề thủ công đan xen dưới cùng một mái
nhà cùng với không gian ở. Phù hợp với tập quán của người dân là: ở + sản xuất + kinh doanh buôn
bán nhỏ.

Đến cuối thế kỷ 19, lịch sử Việt Nam đã có những biến đổi rõ rệt và mạnh mẽ. Nhưng trong khu Phố
cổ Hà Nội nhà cửa vẫn còn đủ sức tồn tại, thường của những thương nhân.Trải qua bao thăng trầm của
lịch sử, những ngôi nhà truyền thống trong khu phố cổ Hà Nội đã bị biến đổi nên số lượng còn lại
không nhiều, nhiều nhà đã thay đổi hình thức mặt tiền tuy nhiên kết cấu mặt bằng và công năng các
nếp nhà vẫn cơ bản được gìn giữ. Một trong 14 ngôi nhà (theo số liệu thống kê điều tra về giá trị
kiến trúc năm 2001) có giá trị được bảo tồn toàn bộ về mặt giá trị kiến trúc ở phố Mã Mây là ngôi
nhà số 87.

Lịch sử phố Mã Mây:

Phố Mã Mây thời xưa là hai phố tên gọi khác nhau: Hàng Mây và Hàng Mã.

Hàng Mây là đất của Giáp Hương Tượng thuộc phường Hà Khẩu cũ, tức là phần đất giáp Hàng Buồm;
đình Hương Tượng ở số 64 phố Mã Mây thờ Nguyễn Trung Ngạn, còn có tên là Tử ý Đại Vương. Gọi là
Hàng Mây vì ở gần bến sông, nơi thuyền bè đậu chở từ miền ngược về các thứ lâm sản: song mây tre
nứa bán cho Hàng Mây và Hàng Mã; gỗ đem lên Bè Thượng; vỏ gió củ nâu đưa lên phố Thanh Hà.

Thời thuộc Pháp, hai phố Hàng Mây – Hàng Mã nơi trên được gọi chung là Rue Des Pavillons Noirs
(phố quân Cờ Đen). Có tên đó là vì năm 1882, ở Mã Mây những tháng tiếp theo trận Cầu Giấy, quân
Pháp bị bao vây ở Đồn Thuỷ và trong Thành thì quân Cờ Đen hoành hành ở khắp các phố Hà Nội, một đơn
vị của chúng đến đóng ở phố Mã Mây. Tuy nhiên người Việt Nam vẫn cứ tên cũ mà gọi hai phố này là
phố Mã Mây.

Thời kỳ đầu thế kỷ 20, những thập niên trước và sau chiến tranh thế giới 1914 – 1918, quang cảnh
phố Mã Mây vần giữ các hình ảnh một phố cổ của Hà Nội. Đoạn phố Hàng Mây có những cửa hàng nhỏ bán
thứ đồ gia dụng bằng song mây tre như quang thừng; họ bán những sợi mây sợi song làm nguyên liệu.
Sau 1920 có một số ít nhà làm đồ hàng như ghế mây bàn mây, ghế xích đu theo kiểu đặt hàng của khách
nước ngoài, thợ là người làng Sơn Đồng học lại được nghề làm ghế mây theo kiểu hàng Nhật có bày bán
ở Bảo tàng khu Maurice Long khu Đấu Xảo.

Ngày nay qua nhiều biến động của lịch sử, các nghề thủ công truyền thống cũng như các mặt hàng
buôn bán ở phố Mã Mây đã thay đổi nhưng cấu trúc đường phố cũng như kiến trúc của những ngôi nhà
ven đường vẫn còn giữ được nét truyền thống của nó như thủa ban đầu.

Nhà cổ 87 Mã Mây

Nhà 87 Mã Mây là loại nhà ở truyền thống của khu Phố cổ Hà Nội – nhà hình ống, có những đặc điểm
kiến trúc của nhà xây dựng thời kỳ năm 1890.

Ngôi nhà có diện tích là 157,6 m2, được xây dựng vuông góc với đường phố ; có chiều dài đất là
28m, chiều rộng mặt tiền 5m và chiều rộng của mặt hậu là 6m. Vì vậy hình thức của miếng đất là “nở
hậu”, mảnh đất “nở hậu” như vậy sẽ mang lại phúc lộc về hậu vận.

Mặt bằng có cơ cấu không gian kiến trúc kiểu nhà truyền thống phố cổ Hà Nội, đó là :

Nhà 1 – Sân 1 – Nhà 2 -Sân 2- Bếp – Nhà 3 (vệ sinh, kho)

Như vậy không gian kiến trúc của ngôi nhà được phân chia bởi từng lớp nhà và sân:

– Lớp nhà ngoài (lớp nhà 1): tầng 1 để bán hàng, tầng 2 gian tiếp khách và gian thờ.

– Lớp nhà trong (lớp nhà 2): tầng 1 gồm nơi cất giữ hàng hoá và nơi dành cho người giúp việc;
tầng 2 là phòng ngủ của chủ nhà với hiên trước có mái là nơi ngồi uống trà hay chơi cờ tướng của
gia chủ và hiên sau là sân phơi thuốc bắc.

Hai lớp nhà này được cách nhau bằng sân rộng để lấy ánh sáng và thông thoáng cho toàn bộ ngôi
nhà.? sân thứ nhất (sân 1, được gọi là sân khô), gia chủ trang trí bằng các chậu cây cảnh bonsai để
mang thêm nét thiên nhiên vào không gian nhà. Sân thứ 2; một phần có mái che là nơi nấu nướng
(bếp), phần còn lại của sân là bể chứa nước mưa và sân để giặt giũ (được gọi là sân nước).

– Lớp nhà trong cùng (lớp nhà 3) là khu phụ gồm vệ sinh và kho.

Với cách bài trí không gian như vậy ngôi nhà hình ống này có điều kiện tiện nghi rất tốt về
thông gió và lấy sáng. Đây là 1 trong những ưu điểm lớn trong việc bố cục không gian nhà ở truyền
thống Việt Nam nói chung và của phố cổ Hà Nội nói riêng trong việc thích nghi và phù hợp với điều
kiện khí hậu địa phương.

*Kết cấu chịu lực chính là gỗ, gồm hệ thống cột gỗ và dầm gỗ, vì kèo gỗ tạo. Tường bao là tường
gạch với kỹ thuật xây dựng truyền thống (gạch đặc đúc thủ công xây bằng vữa vôi: vôi và cát, không
sử dụng xi măng). Hệ thống kết cấu mái là hệ thống vì kèo gỗ theo kiểu nhà dân gian truyền thống
(chồng rường). Mái dốc 2 phía được lợp bằng ngói ta, 2 lớp ngói: lớp ngói lót là ngói chiếu và lớp
ngói trên là ngói mũi hài.

*Các chi tiết kiến trúc của ngôi nhà rất đặc trưng của kiến trúc nhà truyền thống phố cổ Hà nội
được chú ý đến đầu tiên là mặt đứng chính với hình thức đối xứng, cửa đi chính ở giữa (cửa tâm) và
2 bên là cửa sổ rộng làm nơi bán hàng. Cửa sổ rộng giáp mặt phố là cửa lùa bằng gỗ ván đặc theo
chiều đứng tháo ra được; còn các cửa đi là cửa bức bàn có ngõng cửa có then cài. Cửa đi tầng 2 lớp
nhà 2 được thiết kế theo kiểu cửa thượng song hạ bản có trang trí hình khắc gỗ tứ quý.

Phía trên cửa đi và cửa bán hàng là phần ô cửa thông thoáng trang trí bằng các con tiện gỗ chạy
suốt mặt tiền. Vì vậy khi phần cửa dưới được đóng toàn bộ thì phần cửa thoáng trên chính là để lấy
sáng và thông gió cho toàn nhà. Trên tầng 2 có 2 cửa số nhỏ đối xứng. Lan can cầu thang cũng được
trang trí bằng con tiện gỗ hình thức giống như con tiện ở ô thoáng mặt tiền. Các lan can ngoài trời
được xây bằng trụ gạch và trang trí bằng gạch men hình hoa chanh trạm thuỷ.

Mái hiên trước phòng ngủ tầng 2 có kết cấu vì mái hình thức vì vỏ cua theo kiến trúc của Trung
Quốc.

Ở 2 đầu đỉnh mái ngói có hai khối nhô lên hình chữ nhật xây bằng gạch là trụ đấu mái. Tường hồi
giáp với 2 nhà liền kề xây cao 1m dật tam cấp để trang trí, giảm chiều cao cũng như để chống cháy
lan và chống thấm. Từ bờ nóc mái tới trụ đấu mái, tường giật cấp đều trang trí gờ chỉ.

*Phần nội thất của ngôi nhà được bài trí bởi đồ gỗ cổ đặc biệt là phòng khách và phòng ngủ. Với
ý nghĩa phòng khách là nơi trang trọng nên gia chủ đã đặt bàn thờ tổ tiên với hoành phi câu đối và
bộ trường kỷ tiếp khách; trên tường treo bộ tứ quý khắc gỗ.

Phòng ngủ cũng được bài trí một cách cẩn thận, gọn gàng để tiết kiệm diện tích với bộ sập gụ, tủ
chè và 1 bộ bàn ghế để gia chủ uống nước, ăn và tiếp khách thân thiết. Phía trước và phía sau phòng
ngủ có hiên và sân trời là nơi gia chủ ngồi uống trà hay chơi cờ tướng.

*Về trang trí nghệ thuật kiến trúc:

Trang trí nghệ thuật nhà 87 Mã Mây tập trung chính trên vì vỏ cua hiên khối nhà 2 tầng. Đề tài
trang trí là các văn thực vật được chạm nổi khối, mềm mại, mang phong cách nghệ thuật thế kỷ XIX.
Ngoài ra nghệ thuật trang trí còn được thể hiện trên diềm mái và hệ thống cửa bức bàn.

Di tích hiện vật và giá trị văn hóa

Đây là di tích kiến trúc dân dụng nên các hiện vật có trong di tích là đồ gia dụng trong ngôi
nhà, đặc biệt là các hoành phi câu đối ở gian thờ và các đồ nội thất bằng gỗ lim.

Khu “36 phố phường” Hà Nội ra đời cùng với thành cổ Hà Nội từ thế kỷ XI đời Lý. Khu thị dân cổ
này nằm ở phía Đông và phía Bắc Thành cổ trong gần 10 thế kỷ đã chứng kiến biết bao sự kiện lịch sử
hào hùng của dân tộc trong gần 10 thế kỷ đã chứng kiến biết bao sự kiện lịch sử hào hùng của dân
tộc trong sự nghiệp chống ngoại xâm giữ nền độc lập cho nước nhà. Khu Phố cổ này, cùng với sông
Hồng, là khu bảo vệ vòng ngoài cho Thành cổ trong thời chiến, là khu vực buôn bán sầm uất nuôi sống
Thành cổ trong thời bình, là gương mặt của đất nước trong quan hệ đối ngoại.

Cùng với sự phát triển của khu “36 phố phường”, sự phát triển lịch sử của từng ngôi nhà cũng
đánh dấu sự hình thành lịch sử kiến trúc của khu Phố cổ Hà Nội.

Cơ cấu không gian đô thị còn lại của khu phố cổ Hà Nội là dấu ấn cấu thành đô thị cổ – kinh
thành Thăng Long xưa. Hệ thống các đường phố, tuyến phố chi chít ngang dọc theo kiểu “ô bàn cờ” với
các trục chính nối Thành cổ với sông Hồng và ngược lại hiện còn đến bây giờ chính là ý tưởng quy
hoach ban đầu xây dựng Thăng Long mà trục chính là các con sông và thành cổ. Đây là một cơ cấu điển
hình cần được coi trọng, gìn giữ

Tham gia đóng góp vào không gian phố cổ Hà Nội phải nói đến kiến trúc nhà ở được hình thành ở
dọc hai bên phố. Nhà ở Phố cổ thật muôn hình muôn vẻ, thể hiện ở sự khác nhau về bố cục không gian
nhà, về tổ chức các không gian trong nhà về kết cấu, về xử lý nghệ thuật mặt tiền.

Ngôi nhà 87 Mã Mây có bố cục không gian đặc trưng cho kiến trúc nhà ở kiêm bán hàng được xây
dựng đầu thế kỷ XIX. Với kiểu nhà bám theo mặt phố để tiện lợi cho việc buôn bán, bố cục là nhà
hình ống, chia thành nhiều lớp nhà có chức năng sử dụng khác nhau và được thông gió và lấy sáng tự
nhiên bằng các sân trời. Mặt tiền được trang trí bằng các con tiện gỗ và các chi tiết kiến trúc đặc
trưng của nhà ở thời kỳ bấy giờ như cửa lùa gỗ, cửa tâm, tường hồi xây giật tam cấp, trụ đấu mái
xây bằng gạch, chi tiết trang trí diềm mái, v.v…

Cùng với nhà số 87, các ngôi nhà khác được xây dựng với cấu trúc không gian của nhà hình ống
trong phố Mã Mây đã tạo nên một quần thể kiến trúc độc đáo cho không gian kiến trúc cuả phố cổ Hà
Nội.

Nhà số 87 Mã Mây đã thể hiện được kỹ thuật và nghệ thuật xây dựng nhà truyền thống Phố cổ Hà
Nội. Đó là nghệ thuật xây dựng cổ truyền với các hệ vì kèo gỗ trang trí trạm khắc, kỹ thuật xây
tường gạch chịu lực, hệ thống sàn vỉa gạch trên dầm gỗ (lát sàn gạch trên dầm gỗ).

Có thể nói, giá trị về phương pháp xây dựng ở giai đoạn lịch sử này đã được gìn giữ cùng với
hình thức kiến trúc đã được sáng tạo ra trên cốt cách của kỹ thuật truyền thống đã được sử
dụng.

Hoạt động văn hóa

Hiện nay ngôi nhà 87 Mã Mây là nơi tham quan giới thiệu kiến trúc truyền thống Phố cổ Hà
Nội. Năm 1999: triển lãm giới thiệu về kiến trúc- văn hóa- xã hội của thành phố Toulouse (CH Pháp).
Năm 2000: tổ chức triễn lãm “Hà Nội xưa và nay” do Bộ Văn hóa tổ chức kết hợp với Ban quản lý Phố
cổ Hà Nội. Đây cũng là nơi thường xuyên tổ chức các cuộc triển lãm về kiến trúc, văn hoá cũng như
các cuộc hội thảo nhỏ trong nước và nước ngoài.

Tình trạng bảo tồn

-Tình trạng thực tế hiện nay của công trình được bảo tồn tốt tốt. Từ năm 1954 đến năm 1999, có 5
hộ gia đình sinh sống tại đây và trong quá trình sử dụng, các gia đình đã tự ý xây dựng và lấn
chiếm phần chung như các sân trời xây bể nước, bếp, vệ sinh. Sàn nhà thì đổ BTCT lên dầm gỗ, phía
sân lớp trong xây dựng nhà 3 tầng. Vào thời gian này thì công trình bị biến dạng và hư hỏng nhiều,
không an toàn trong sử dụng.

Năm 1999 công trình được cải tạo lấy lại dáng vẻ kiến trúc ban đầu trong dự án hợp tác giữa
Thành phố Hà Nội và Thành phố Toulouse (CH Pháp) về “Bảo tồn – Tôn tạo Phố cổ Hà Nội”.

Công trình đã được vẽ ghi, tìm hiểu lịch sử, nghiên cứu và đánh giá hiện trạng rất kỹ lưỡng
trước khi cải tạo và được thực hiện theo ý tưởng như sau : giữ nguyên 2 nhà 2 tầng và cải tạo theo
nguyên trạng ; làm lại những kết cấu, hoạ tiết đã bị hư hỏng hoặc đã bị cải tạo ; phá bỏ thang bê
tông cốt thép (BTCT), sàn BTCT; làm lại sàn gỗ và sửa chữa những dầm gỗ còn tốt, thay thế những dầm
gỗ đã mục nát.

Các chi tiết, hoạ tiết thang gỗ, diềm mái làm lại theo hình thức của kiến trúc truyền thống.

Các công trình bằng bê tông cốt thép trên hiện trạng công trình đều phá bỏ để làm sân trời giữa
các lớp nhà ; xây mới bếp và vệ sinh theo kiểu truyền thống.

Để tiến hành việc cải tạo bảo tồn này 5 hộ gia đình được chuyển đến nhà số 84 phố Hàng Bạc để
sinh sống.

Theo NTT